Маладзічок-гадавічок
ЖНІВЕНЬ
Звесткі пра месяц
Жнівень – апошні месяц лета, восьмы – года. Жнівень – час жніва, месяц сярпа, якім жалі жыта, пшаніцу, ячмень, авёс, проса і інш. У беларускіх гаворках сустракецца другая назва месяца – серпень. Шчодра сыплюцца дажджы, ліўні, град.
У жніўні цвітуць яшчэ некаторыя травы, але ў другой палавіне месяца іх ужо значна менш.
Заканчваецца жніво азімых, убіраюць ярыну, лён-даўгунец, скараспелую бульбу, агуркі, памідоры, пачынаюць сеяць азімыя. Пакрысе адлятаюць у вырай птушкі.
Працягваецца збор лекавых раслін, у тым ліку каранёў дзягілю, дзівасілу, валяр’яны, пладоў шыпшыны, ядлоўцу, чаромхі, шышак волькі і інш.
Гэты месяц вызначаецца такімі традыцыйнымі нацыянальнымі святамі, як Ілля (2 жніўня); Спас (першы, мядовы – 14 жніўня; другі, яблычны – 19 жніўня; трэці, арэхавы – 29 жніўня); Прачыстая (28 жніўня) – самае значнае свята канца лета і інш. Разам з тым жнівень вызначаецца і такімі абрадамі, як зажынкі і дажынкі.
Па-ўкраінску жнівень называецца серпень, а па-руску – август.
ПАЭЗІЯ
Жніво
У дзядулевым двары
Два жывуць гаспадары.
Тут жніво пачаў унук –
Здольны, шчыры самавук.
Упраўляўся рупна, дбайна
І з машынай, і з камбайнам.
Полем родны стаў дварок,
Жытам – мяккі муражок.
Зіхацела, ззяла дзіва,
Золатам яснела ніва.
Зерне – залаты пясочак
Сыпаў жнец у кузавочак.
Акуратна, асцярожна
Ехаў хлопчык полем, пожняй.
Заставаўся чысты след,
Радасцю свяціўся дзед.
Не сціхаў, гудзеў шафёр
За машыну, за матор.
Прыляцелі да Андрэйкі
Скакуночкі-верабейкі,
У двары скакалі,
Зернейка шукалі.
Можа, кураняткі
Падзяўблі зярняткі? (Генадзь Тумаш)
Папярэдне варта расказать дзецям пра працу селяніна, якую ён выконвае ў час жніва, менавіта ў жніўні.
Паслухаўшы верш, скажыце, што такое жніво. У якім месяцы яно пачынаецца? А што такое жыта? Чаму скакуночкі-верабейкі не знайшлі зярнятак? Ці праўда, што “кураняткі падзяўблі зярняткі”? Можа, паэт пажартаваў? Намалюйце маленькага гаспадара, які “зерне – залаты пясочак” сыпле ў кузавочак, ці зляпіце з пластыліну Андрэйку і скакуночкаў-верабейкаў, якія прыляцелі да яго і інш.
Градка
Градка у Ганулі.
Там расце цыбуля,
Кожная ў кароне
Пёрышкаў зялёных.
А на схілах градкі
Светлая салатка
Туліцца к зямліцы,
Каб не прастудзіцца.
Рэпкі шмат салодкай
З хвосцікам кароткім,
Ды яна малая,
Толькі падрастае.
Ёсць там і маркоўкі,
Маку ёсці галоўкі.
На зыбучых ножках
Там стаіць гарошак.
Ад гарошку блізка
Белая радыска –
Дасць сягоння Ганя
Тату на сняданне.
Выпалата градка
І штодзень паліта,
Ураджай на градцы
Будзе знакаміты,
Бо яе шторанку
Даглядае Ганка. (Канстанцыя Буйло)
Што такое цыбуля, салата, рэпка, морква, мак, гарошак, радыска? Як апісвае іх паэтэса і чаму? Напрыклад: “На зыбучых ножках там стаіці гарошак”. Чаму “На зыбучых ножках”? Чаму “Ураджай на градцы будзе знакаміты”? Складзіце загадкі пра цыбулю, рэпку, моркву, мак, гарох, радыску і інш.
Унучкам
1
У Каці добры вожык,
А з ёй гуляць не хоча.
У вожыка сто ножак,
Так ноччу ён тупоча.
І Каця вожыку крычыць,
Што хоча ножкі палічыць.
2
Ксюшачка, Ксюшачка,
Вось табе падушачка.
Дарагой маёй дзяўчынцы
Пазбіралі па пярынцы
Тыя гусі белыя,
Што па лузе бегалі.
Ты заснеш, ты заснеш
На сваёй падушачцы.
І не думай у сне
З гусаком падужацца. (Пімен Панчанка)
Паслухаўшы верш, папрамаўляйце яго хорам і вывучыце на памяць. Прыдумайце смешны сон, які магла б убачыць Каця, і раскажыце яго. А хто з вас бачыў смешны сон?
Грыбы хутчэй растуць…
Нібы пад парасон, пад баравік
Схаваліся і гном, і лесавік.
Лапоча дождж, але не страшны ён,
Схаваліся ўсе пад парасон.
Пасля дажджу і гном, і лесавік
Зірнулі – вырас раптам баравік.
А мы, - сказаў сумотна бедны гном, -
Ці падрасцём? А мо не падрасцём.
А лесавік смяяўся ад душы:
- Грыбы хутчэй растуць, чым малышы. (Людміла Забалоцкая)
Паслухаўшы верш, намалюйце карціну, якая паўстала перад вамі.
МАЛЕНЬКІ ТЭАТР
Хто вінаваты?
Запытала мама ў мышкі:
- Хто тут лазіў у гладышкі,
Паздымаў усе вяршкі,
Панадкусваў піражкі?
Мышка маме адказала:
- Я смятаны не лізала,
Можа, нехта з’еў другі
І вяршкі і пірагі.
Пацягнуўся шэры кот:
- Я не браў смятаны ў рот,
Нават скажуць столь і сцены,
Што зрабіўся я сумленны.
- Ку-ка-рэ-ку! –
Тут дарэчы
Певень выскачыў з-пад печы:
- Вам хлусіць і я не стану,
Кот даўно не еў смятану.
А тым часам вострыць вуха
Каля той гладышкі муха.
Мышка скача, мышка рада:
- Гэта ж муха вінавата.
Не гаворыць толькі Янка,
Дзе падзелася смятанка. (Сяргей Грахоўскі)
Вывучыўшы верш, інсцэніруйце яго.
ПРОЗА
Насцечка
З горада ў вёску да бабы і дзеда прыехала ўнучка Насцечка.
- Ну-ну, - казалі тата і мама. – Паглядзіце, у каго яна ўдалася?
І дзед, і баба спадабаліся Насцечцы. Ды так, што, калі тата і мама пачалі збірацца ехаць назад у горад, Насцечка склала банцікам губкі, заплакала.
- Не хачу нікуды ехаць. Хачу ў дзеда і бабы жыць.
Дзед і баба толькі таго і чакалі…
Прачнулася раніцай Насцечка і доўга не магла зразумець, дзе гэта яна. Калі ж нарэшце зразумела, здагадалася, саскочыла з ложка, патэпала босымі ножкамі туды, дзе была кухня. Адчыніла дзверы – і ўбачыла бабу і дзеда. Баба, нагнуўшыся над дзіўнай драўлянай пасудзінай, нешта секла, а дзед… Што ж гэта такое рабіў дзед? Сядзеў на табурэціку і біў малатком па нечым бляшаным – дзінь-дзінь-дзінь!..
- Дзед, што ты робіш? – спытала Насцечка.
- Касу кляпаю, - заўсміхаўся ў свае пышныя пшанічныя вусы дзед.
- А навошта табе каса?
- Касою я накашу карове сена. Карова з’есць яго і дасць нам малака. А з малака, як ты ведаеш, і смятана, і тварог, і масла.
- А ты, баба, што робіш? – падышла бліжэй да бабы Насцечка.
- Я сяку бульбу, - лагодна адказала баба. – Усыплю сюды мукі, развяду цёпленькаю вадою ды свіней накармлю. Вырастуць свінні – і мяса, і сала, і каўбасы будуць.
Пастаяла Насцечка, паглядзела на дзеда і бабу і кажа:
- Дзед сена будзе касіць, баба свіней карміць. А мне што рабіць?
- О! Абы ахвота была, а работы ў нас на ўсіх хопіць.
Кінула баба сячы бульбу, узяла місачку, насыпала ў яе залацістых зярнят.
- Я вось пайду свіней карміць, а ты, - падала яна місачку з зярнятамі Насцечцы, - курэй накорміш. Куры наядуцца зярнят і яечачка табе свежае знясуць…
Прыехалі з горада тата і мама, бачаць: стаіць іхняя Насцечка сярод двара, сыпле курам ячмень, а тыя дзяўбуць яго ды ціхенька - ко-ко-ко! – перамаўляюцца, няйначай, радуюцца, што памочніца ў дзеда і бабы з’явілася, хваляць яе.
Глядзелі на Насцечку тата і мама, любаваліся, вачэй не маглі адвесці. Малая, а якая малайчына! Цяпер яны пэўна ведалі: будзе з яе клапатлівая гаспадыня-працаўніца. (Барыс Сачанка)
Чаму тата і мама былі ўпэўнены, што з Насцечкі вырасце “клапатлівая гаспадыня-працаўніца”? Ці дапамагаеце вы старэйшым?
КАЗКІ І ЛЕГЕНДЫ
Дзяды
Ведама, у самае жніво ўсе пайшлі на работу: асталіся ў сяле толькі старыя ды малыя. Млыя перасыпаюць пясочак, або з яго аладкі пякуць, ці ямачкі капаюць, а старыя сядзяць у кажушках на прызбах ды грэюцца на сонейку, бо ведама, на старасці дык і ўлетку халодна.
От высунуліся сабе два старэнькія дзяды-суседзі на сонейка ды глядяць, як дзеці гуляюць. Напрыкрала ім сядзець без работы, от адзін і кажэ:
- Павядом каней на пашу.
- Добрэ, - кажэ другі, - толькі давай мы будзем гаварыць бы дзеці, мо яшчэ і памаладзеем.
- Добле.
Узялі яны коней, вывелі за сяло ў хмызняк, і пусцілі на пашу, а самі селі і давай перасыпаць пясочак.
- Дай злобім жыжу. Злобім ды спяком яеценьку.
- Добле, спяком.
Наклалі яны агню і давай пекчы яечню. Спяклася яечня. От адзін і кажэ:
- Збегай ты, паглядзі, дзе косі. Пабег адзін за кусты, глядзіць коней, а другі тым часам і з’еў яечню. Прыходзіць потым той і пытае:
- А дзе ж яеценька?
- Жыжа з’ела, - кажэ другі дзед.
Прамаўчаў той, а потым кажэ:
- Збегай, паглядзі, дзе косі.
Другі дзед скінуў свой кажух і пабегся за кусты, глядзець коней. Гэты дзед тым часам ускінуў кажх другога на агонь і дроў падлажыў. Згарэў кажух як пяро. Прыходзіць той дзед і пытае:
- А дзе ж мой казусок?
- Жыжа з’ела, - кажэ дзед.
Тут давай яны тузацца за каўтуны ды лаяцца на чом свет стаіць. Забыліся, што і гаварылі, бы дзеці. Пабіліся дзяды і пайшлі на суд. Суддзі пытаюць, за што яны біліся. Расказваюць дзяды, як было… Пасмяяліся суддзі, што дзяды здзяцінелі і на старасці ўздумалі аб том судзіцца, што яшчэ тагды было, як яны гаварылі, бы дзеці.
- Ідзіце вы, старэнькія, за печ, ды сядзіце там ціхенька, - кажуць суддзі.
Так нічога не парадзілі дзяды: не слухаюць іх, ды і толькі. (І.Аземша)
Чаго не зразумелі дзяды? З чаго вам стала смешна? А можа, хто раскажа казку сваімі словамі? Раскажыце яе сваім бацькам, дзядам, сябрам.
ЗАГАДКІ
Было жоўтым, вырасла зялёным, сонца пацалавала і зноў жоўтым стала. (Жыта, ячмень ці авёс)
Корміць, корміць, а сама есці не просіць. (Зямля)
Вечарам нараджаецца, а раніцай памірае. (Раса)
Шапкі пазбыўся і на зямлю заваліўся. (Арэх)
Жоўты Піліп да палкі прыліп. (Яблык)
Што расце без кораня. (Камень)
Поле белае, насенне чорнае, сыпнеш, а ў галаве ўзыходзіць. (Кніга)
Адгадайце загадкі, складзіце і загадайце свае пра жыта, зямлю, расу, арэх, яблык, камень, кнігу і інш.
ПРЫКАЗКІ І ПРЫМАЎКІ
Хто ў жніўні гуляе, той зімой галадае.
Што поле ўродзіць, тое жнівень павозіць.
Кожная хата ў жніўні багата.
Паслухайце прыказкі і прымаўкі і адкажыце на пытанне, пастаўленае да кожнай з іх выхавацелем.
Напрыклад: чаму “хто ў жніўні гуляе, той зімой галадае”?
ЗАКЛІЧКІ
Зубі, зубі, дождж,
На бабіну рож,
На дзедаву плеш,
Дзецям на кулеш.
Вывучыце заклічку на памяць, успомніце тыя, што вы ведаеце, і прачытайце гэтыя і іншыя хорам, скачучы і пляскаючы ў далонькі, нібы зазываючы дождж і г.д.
ЛІЧЫЛКІ
Раз, два, тры –
Жнівень,
жыта
жні.
Можна жаць
авёс.
Але
ён
не дарос.
Вывучыце на памяць лічылку і, выкарыстаўшы яе, арганізуйце гульню.
ВЯСЁЛЫЯ ІСКРЫНКІ
Таня хваліцца бабулі:
- Гэтым зубікам я гавару, а гэтым – ем!
Дзед здзіўляецца:
- Унучак, чаму ты пахнеш дымам?
- А я касцёр смажыў!
Ці стала вам смешна? Успомніце і раскажыце што-небудзь смешнае з вашага жыцця.
СКОРАГАВОРКІ
Жнівень. Жняцы на ніве, жне жыта жнівень. (Васіль Жуковіч)
Навучыцеся прамаўляць скорагаворку спачатку павольна (вывучыце яе на памяць), пасля – хутчэй хорам, а потым – вельмі хутка, па аднаму.
ПРЫПЕЎКІ (з дзіцячага фальклору)
Ой, казала маці
Кісель памяшаці,
А я не мяшала,
У ключыкі гуляла.
Ключы пагубіла,
Мяне маці біла.
Шукала наўкола –
Ножкі пакалола.
Ажно там спаткала,
Дзе я заспявала:
“Ключыкі, замчыкі,
Мілыя танчыкі”…
Вывучыце словы, падбярыце народную “прыпевачную” мелодыю, паспявайце і паскачыце.
НАРОДНЫЯ ПРЫКМЕТЫ
Калі дождж на Іллю, будзе жыта ядронае, а калі спякота – будзе зіма доўгая.
Ілля жніво пачынае, а лета канчае.
Прыйшоў Ілля, укінуў у ваду алядня (з гэтага дня забараняецца купацца).
Барыс і Глеб – паспеў хлеб.
Калі рабіна не паспела на першы Спас, будзе халодная восень у вас.
На другі Спас – бяры рукавіцы ў запас.
Прачыстая прынясе хлеба чыстага.
Трэці Спас – збірай арэхі празапас.
Папярэдне варта растлумачыць сэнс гэтых народных прыкмет і прапанаваць дзецям запомніць адну з іх (на выбар выхавацеля).
НАРОДНЫЯ ПАРАДЫ
Не палі грады на Макрыну (1 жніўня) – ад дажджоў ураджай загіне.
Да Іллі купаюцца, а пасля яго з ракой развітаюцца.
Каб добра налівалася цыбуля, трэба на градах прыгінаць пер’е.
Перад тым, як чысціць буракі, маладую бульбу, трэба спаласнуць рукі ў воцаце і высушыць іх – яны не пацямнеюць і лёгка адмыюцца.
Загарніце тварог у чыстую, змочаную ў падсоленай вадзе марлю, ён надоўга захаваецца свежым.
Плямы ад суніц і маліны з ільняных тканін лёгка адмываюцца, калі мыць іх у несалёнай вадзе, дзе варылася белая фасоля.
